O polityce surowcowej państwa oraz potencjale geotermalnym i zasobach mineralnych Polski mówi Piotr Dziadzio, wiceminister klimatu i środowiska, Główny Geolog Kraju, pełnomocnik rządu ds. polityki surowcowej państwa. 

Ponad rok temu, w marcu 2022 r., Rada Ministrów przyjęła „Politykę Surowcową Państwa”. Jak ocenia Pan realizację założeń tej strategii?

To bardzo ważny dokument, ponieważ określa, jakie działania zapewnią nam bezpieczeństwo surowcowe i energetyczne. Proszę pamiętać, że prowadzenie właściwej polityki surowcowej jest kluczowe nie tylko w kontekście zaspokojenia obecnego zapotrzebowania surowcowego, ale przede wszystkim w dłuższej perspektywie – dla zapewnienia stabilnej przyszłości kolejnym pokoleniom. Część z działań określonych w „Polityce Surowcowej Państwa do 2050 roku” (dalej: PSP2050) zaczęła już być realizowana w trakcie przygotowywania dokumentu. Przykładem było opracowanie metodyki wyznaczania surowców strategicznych i krytycznych dla krajowej gospodarki, na podstawie której przygotowano listę tych surowców oraz określono krajowe zapotrzebowanie na lata: 2025, 2030, 2040 i 2050. Podczas prac analizie poddano 100 surowców mineralnych, uwzględniając wszystkie ich grupy, w tym: surowce energetyczne, metaliczne, chemiczne i skalne. Głównym wykonawcą zadań w ramach planu wdrażania PSP2050 jest Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy (dalej: PIG-PIB). Obecnie realizowane są m.in. czynności związane z oceną perspektywy występowania złóż w różnych obszarach kraju, dokumentowaniem złóż kopalin, współpracą międzynarodową w ramach prowadzonych za granicą prac badawczych, rozpoznaniem występowania złóż oceanicznych, gospodarką obiegu zamkniętego oraz edukacją w zakresie geologii i górnictwa. Warto wspomnieć, że w ramach PSP2050 prowadzona jest np. ogólnopolska kampania edukacyjna „Surowce 24/7”, która obrazuje ich wykorzystanie w codziennym życiu, np. ilość i rodzaj surowców potrzebnych do budowy smartfona. W ramach PSP2050 dążymy do stałego poszerzania bazy zasobowej kopalin do produkcji surowców (w tym surowców energetycznych). Ponadto, prowadzone są zadania w kierunku intensyfikacji poszukiwań, rozpoznawania i zagospodarowania systemów geotermalnych. W tym kontekście warto jeszcze przypomnieć, że bezpieczeństwo surowcowe państwa pozostaje zależne także od skuteczności ochrony złóż kopalin (głównie przed zabudową obszarów złożowych, wydobywanych metodą odkrywkową), dlatego w nowelizacji Prawa geologicznego i górniczego zaproponowano rozwiązania mające zapewnić lepszą ochronę najcenniejszych złóż, przy jednoczesnym zwolnieniu spod ochrony terenów, które utraciły wartość górniczą.

Jak zatem obecnie wygląda dostępność zasobów mineralnych w Polsce?

Możemy stwierdzić, że Polska jest krajem dość bogatym w surowce mineralne, chociaż oczywiście nie wszystkich mamy pod dostatkiem. Jeśli chodzi o rudy miedzi i srebra, to jesteśmy jednym z najbardziej zasobnych krajów na świecie. Mamy ich ponad 3 mld ton. Złoża rud miedzi i srebra występują na Dolnym Śląsku na monoklinie przedsudeckiej i w niecce północnosudeckiej. W 2021 r. byliśmy największym producentem tych metali w Europie. Polska jest także zasobna w surowce chemiczne, zwłaszcza w sól kamienną, której zasoby wynoszą nieco ponad 112 mld ton. Posiadamy także znaczne zasoby siarki rodzimej – prawie 500 mln ton. Ponadto, nasz kraj jest zasobny w surowce wykorzystywane w przemyśle ceramicznym, budowlanym, cementowo-wapienniczym czy szklarskim. Poza tym, Polska posiada naprawdę duże zasoby surowców skalnych, spośród których największe znaczenie mają: kamienie łamane i bloczne, kopaliny ilaste dla ceramiki budowlanej oraz kruszywa piaskowo-żwirowe. Oczywiście, należy podkreślić zasobność Polski w ważne surowce energetyczne, jakimi są węgle. Zasoby węgla kamiennego w dwóch zagłębiach: górnośląskim i lubelskim – wynoszą około 65 mld ton. Natomiast zasoby węgla brunatnego szacuje się na nieco ponad 23 mln ton. Proszę jednak pamiętać, że wydobycie cennych zasobów jest możliwe i opłacalne jedynie wtedy, kiedy pojawiają się one w dużych koncentracjach, na odpowiedniej głębokości i są związane w minerałach, z których stosunkowo łatwo je uwolnić. Podobnie jak większość gospodarek światowych, tak również Polska nie jest krajem całkowicie niezależnym surowcowo. Posiadamy np. niewystarczające dla naszej gospodarki zasoby niektórych surowców metalicznych – cynku i ołowiu, molibdenu, wolframu i rud żelaza. W pewnym stopniu – niestety – jesteśmy uzależnieni od surowców importowanych. Mamy tego świadomość, dlatego jeszcze raz podkreślę niezmiernie istotną rolę działań wdrażanych w ramach PSP2050, ukierunkowanych przede wszystkim na zwiększenie bezpieczeństwa surowcowego naszego kraju.

Często podkreśla Pan, że Polska posiada również duży potencjał geotermalny. Jak wygląda potencjał geotermalny Polski?

Ten potencjał geotermalny związany jest z występowaniem na obszarze naszego kraju wód termalnych, które posiadają na wypływie z ujęcia temperaturę nie mniejszą niż 20°C. W Polsce takie wody znajdują się na znacznej części Niżu Polskiego, w rozległych zbiornikach obejmujących utwory dolnokredowe i dolnojurajskie, gdzie zarówno temperatury, jak i wydajności są wysokie. Mniejsze znaczenie mają lokalnie występujące wody o charakterze termalnym w Karpatach i na ich przedgórzu, z wyłączeniem niecki podhalańskiej, gdzie występujące tam zasoby wód termalnych są wykorzystywane obecnie na dużą skalę oraz w Sudetach, gdzie występowanie wód termalnych jest ograniczone do stref tektonicznych. To najbardziej perspektywiczne tereny, ale potencjał do rozwijania szeroko rozumianej geotermii może znajdować się nawet na połowie terytorium Polski. Do 31 grudnia 2021 r. udokumentowanych zostało 36 złóż wód termalnych, z czego 24 objęte są koncesją na wydobywanie kopaliny ze złoża. Jak wynika z danych PIG-PIB, mimo że do tej pory nie określono perspektywicznych zasobów wód termalnych w Polsce, to zmagazynowana w nich energia wynosi ok. 9,01–9,1·1018 J/rok dla całego obszaru kraju. Obecnie funkcjonuje 7 komunalnych ciepłowni geotermalnych (najmłodszą z nich jest ciepłownia geotermalna w Toruniu) oraz 5 lokalnych systemów ciepłowniczych, wykorzystujących wody termalne na potrzeby ogrzewania pojedynczych obiektów. Kolejne, komunalne ciepłownie geotermalne są budowane w Sieradzu, Koninie i Kole. Co więcej, w Turku prowadzone są już działania administracyjne, niezbędne do rozpoczęcia inwestycji. Poza wsparciem rozwoju klasycznej geotermii otworowej, Ministerstwo Klimatu i Środowiska zaplanowało także szereg działań w celu zwiększenia stopnia wykorzystania potencjału geotermii nisko- i wysokotemperaturowej. Szczegóły zostały przedstawione w opracowanym w resorcie „Wieloletnim Programie Rozwoju Wykorzystania Zasobów Geotermalnych w Polsce”, który stanowi mapę drogową rozwoju geotermii do 2040 r. z perspektywą do 2050 r.

Do produkcji aut elektrycznych, rozbudowy sieci komputerowych i rozwoju tzw. zielonej energii potrzebne są tzw. surowce krytyczne. Czym one są i jakie są ich zasoby w Polsce?

To te surowce, których możliwości pozyskania – zarówno ze źródeł pierwotnych, jak i wtórnych – są obarczone dużym ryzykiem albo istnieją bardzo duże trudności ich pozyskania, a możliwości substytucji pozostają niewielkie. Metale ziem rzadkich znajdują zastosowanie przy produkcji turbin wiatrowych, turbin wodnych, paneli fotowoltaicznych czy akumulatorów zdolnych do długoletniej, bezawaryjnej pracy w samochodach osobowych. Elektryfikacja przemysłu oraz przejście na zieloną energię wymaga stworzenia konkurencyjnych rozwiązań przy produkcji energii elektrycznej, a co się z tym wiąże – zupełnej przebudowy infrastruktury energetycznej kraju. Zgodnie ze scenariuszem spełniającym cele Porozumienia Paryskiego przewiduje się, że za sprawą rozwoju produkcji czystej energii w ciągu najbliższych dwóch dekad globalny popyt na miedź oraz metale ziem rzadkich wzrośnie o 40%, na nikiel i kobalt – o 60–70%, a na lit – prawie o 90%. W przypadku Polski niezbędne jest importowanie m.in. grafitu, krzemu metalicznego, koncentratów tytanu, metalicznego antymonu, molibdenu, tantalu i strontu. Mamy szansę na to, że część minerałów ziem rzadkich oraz surowców niewystępujących w formie złóż w Polsce, będzie mogła być odzyskiwana z hałd poflotacyjnych, klasyfikowanych jako złoża antropogeniczne – tym tematem, czyli zasobnością oraz sposobem dokumentowania takich złóż również zajmuje się PIG-PIB. Możliwe jest, że recykling takich składowisk pozwoli na odzysk surowców koniecznych do przeprowadzenia dalszych prac w celu elektryfikacji gospodarki, a ponadto pozwoli zagospodarować teren będący nieużytkiem górniczym, nadając mu – z perspektywy środowiska naturalnego – bezpieczny charakter.

Czy w przyszłości możemy liczyć na odkrycie nowych złóż surowców mineralnych na terenie kraju? Jeśli tak to jakich?

Na początku muszę zaznaczyć, że proces pozyskiwania informacji geologicznej, a w szczególności związany z odkrywaniem nowych złóż, na wielu poziomach jest długotrwały i skomplikowany. Wynika to m.in. ze złożonej budowy geologicznej naszego kraju. Pomimo związanych z tym trudności, PIG-PIB udało się z dużą precyzją zawęzić poszukiwania przyszłych obszarów, na których mogą znajdować się nowe złoża kopalin. Na monoklinie przedsudeckiej i w obrębie niecki północnosudeckiej odkryto rozległą mineralizację Cu-Ag, których zasoby perspektywiczne szacuje się na 15,67 mln ton miedzi i 28 tys. ton srebra, a głębokość zalegania złóż waha się od ok. 900 do 2000 m. Zarówno srebro, jak i miedź są szeroko wykorzystywane w przemyśle energetycznym. Jak wszyscy wiemy, srebro jako metal jest doskonałym przewodnikiem. Z kolei miedź znajduje zastosowanie w budowie infrastruktury elektrycznej i telekomunikacyjnej, a także w urządzeniach takich jak: transformatory, układy scalone i wymienniki ciepła, dzięki którym możemy konstruować coraz lepsze komputery, wtórnie odzyskiwać ciepło oraz przetwarzać je na energię elektryczną lub po prostu ogrzać zabudowę miejską. Proszę jednak zauważyć, że duża głębokość, na której znajdują się zasoby srebra i miedzi, wymaga od przedsiębiorstw znacznych nakładów finansowych oraz inwestycji w wyspecjalizowany sprzęt górniczy. Właściwe przygotowanie umożliwia potem efektywne wydobycie surowców przy zachowaniu względów bezpieczeństwa środowiskowego. Kolejnymi surowcami, o których należy wspomnieć, jest wolfram i molibden. Wolfram to metal niezwykle ceniony na rynkach światowych. Jako dodatek stopowy stosowany jest do produkcji wysokogatunkowej stali, niezbędnej dla rozbudowy infrastruktury krajowej oraz produkcji materiałów ściernych. Molibden jako metal wykorzystywany jest również jako domieszka przy produkcji stali, ponieważ umożliwia osiągnięcie wysokiej wytrzymałości przy zachowaniu stosunkowo niskiej wagi, co znajduje szerokie zastosowanie m.in. w przemyśle lotniczym. Największe szanse na odkrycie rud molibdenu i wolframu mamy w strefie kontaktu bloków małopolskiego i górnośląskiego, gdzie obecna jest mineralizacja Mo-Cu-W. Oceny przejawów mineralizacji dokonano na podstawie dokumentacji otworowych, dotyczących poszczególnych rejonów, a także wyników badań 284 otworów wiertniczych, wykonanych w strefie kontaktu bloku górnośląskiego z blokiem małopolskim. Najbardziej interesujący jest rejon: Nowa Wieś Żarecka- Myszków-Mrzygłód. Występujące tam mineralizacje w postaci żył nie są liczne, ale bogate kruszcowo. Maksymalna zawartość molibdenu dochodzi do 1,84%, a średnio w perspektywie całego złoża wartość waha się od 0,1% do 0,25%. W przypadku wolframu średnio wynosi ona ok. 0,1%. Z kolei, na północ od Przerzeczyna Zdroju odkryto mineralizację rudną, w której stwierdzono występowanie 3 poziomów niklonośnych. Dwa z tych poziomów spełniały kryteria w zakresie dokumentowania złóż wietrzeniowych niklu. Ponadto, we wspomnianym regionie stwierdzono współwystępowanie magnezytu jako potencjalnej kopaliny towarzyszącej rudom niklonośnym. Nikiel to cenny metal wykorzystywany w przemyśle samochodowym. Wraz z kadmem służy do produkcji baterii nikolowo-kadmowych oraz wykorzystywanych w autach hybrydowych – akumulatorów niklowo-metalowo-wodorkowych. Natomiast, magnezyt jest źródłem magnezu. Ze względu na niską wagę oraz wysoką wytrzymałość własną jest on szeroko stosowany w przemyśle lotniczym i kosmicznym. 

Wywiad ukazał się w wydaniu 4/2023 magazynu "Paliwa Płynne"